Γενικά
H τσαμπούνα ή γκάιντα ή τουλούμι ή αγγείο είναι ένα είδος άσκαυλου, δηλαδή είδος παραδοσιακού πνευστού μουσικού οργάνου, αποτελούμενο από ασκό και από ξύλινο μέρος. Η γκάιντα αποτελεί παραδοσιακό μουσικό όργανο σε όλη την Ευρώπη, Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή. Η γκάιντα αποτελείται από τον ασκό, το επιστόμιο και το τμήμα παραγωγής ήχου. Το τελευταίο απαρτίζεται από δύο ξεχωριστούς γλωττιδόφωνους αυλούς. Ο ένας, κοντός με τρύπες, παράγει τη μελωδία και ο άλλος, μακρύς χωρίς οπές, παράγει ένα φθόγγο που κρατάει το ίσο.
Ο ασκός
Ο ασκός παρέχει τον αυλό με αέρα. Πρόκειται για ένα αεροστεγή σάκο από δέρμα προβάτου ή κατσίκας. Όταν ο ασκός έχει συμπιεστεί με το χέρι του παίκτη, αναγκάζεται ο αέρας να περάσει μέσα από τον αυλό για να δημιουργήσει ήχο. Διαφορετικές περιοχές έχουν διαφορετικούς τρόπους επεξεργασίας του δέρματος. Ο απλούστερος τρόπος περιλαμβάνει μόνο τη χρήση αλατιού, ενώ πιο περίπλοκες επεξεργασίες χρησιμοποιούν γάλα, αλεύρι για την αφαίρεση της γούνας. Οι τρύπες της γκάιντας είναι οι φυσιολογικες τρύπες από τα πόδια του προβάτου.
Στις περιοχές της Μακεδονίας, η απόκρυψη της γούνας γίνεται έτσι ώστε η γούνα να είναι στο εσωτερικό του σάκου, καθώς με αυτόν τον τρόπο αποθηκεύεται και υγρασία. Αυτό βοηθά ώστε το δέρμα να μένει μαλακό.
Το επιστόμιο
Το επιστόμιο (φυσούνα, φερέκι, στόμιο) είναι ένας ξύλινος κωνικός σωλήνας, απ’ όπου ο γκαϊτατζής φυσάει και γεμίζει τον ασκό με αέρα, ο οποίος συγκροτείται από μια πέτσινη βαλβίδα. Τα υλικά κατασκευής του επιστόμιου και των αυλών είναι από ξύλο δαμασκηνιάς, ακρανιάς, ή αμυγδαλιάς.
Ο αυλός (γκαϊντανίτσα) για τη μελωδία έχει συνήθως επτά οπές μπροστά και μια πίσω. Είναι κυλινδρικός, και έχει μήκος γύρω στα 25-30 εκ, μοιάζει με φλογέρα. Στο σημείο που ενώνεται με τον ασκό προσαρμόζεται το λεγόμενο καλάμι (ή Τσαμπούνα, ζαμπούνα, κουμούσι, γκαϊτοκάλαμο). Το δεύτερο τμήμα παραγωγής ήχου, είναι ένας μακρύς σωλήνας χωρίς τρύπες (μπουρί, τζαμάρα, μπουρού), και παράγει ένα μονότονο ήχο. Το μέγεθος του μπουριού ποικίλει. Πάντα όμως είναι αρκετά μεγαλύτερο από το αυτό του κυρίως αυλού. Ο τρίτος αυλός (μπάσο) δεν διαθέτει τρύπες. Επίσης το σχήμα και ο τρόπος κατασκευής της γκαϊντανίτσας διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Για παράδειγμα η γκάϊντα της Θράκης, της ανατολικής Μακεδονίας και της ανατολικής Ρωμυλίας είναι πολύ διαφορετικές με τις γκάϊντες της κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας. Παρόλο που ο τρόπος κατασκευής και χρήσης του δέρματος[ασκού], φυσούνα[τμήμα εισαγωγής αέρα] και μπουρί είναι ακριβώς ίδια, παρατηρούμε ότι η γκαϊντανίτσα Θράκης έχει κωνικό σχήμα[ανοίγει προς τα κάτω] και κυρίως κουρδίζετε σε λα και ρε, η γκαϊντανίτσα της Μακεδονίας ενώ έχει κωνικό σχήμα, κλείνει προς τα κάτω και είναι πιο παχιά προς τα πάνω και κυρίως κουρδίζετε σε μι. Επίσης το τελείωμα της γκαϊντανίτσας της Μακεδονίας είναι παρόμοιο με την Καμπάλσκα Γκάϊντα [Kaba Gaida] της Βουλγαρίας, δηλαδή τελειώνει με το ξύλο να προεξέχει περίπου 3 εκατοστά σε γωνία περίπου από την υπόλοιπη γκαϊντανίτσα 150-165 μοίρες και είναι πολύ πιο μπάσος ο ήχος.
Καταρχήν τα μουσικά διαστήματα που διέπουν τους δακτυλισμούς είναι συγκερασμένα, υπεισέρχεται δηλαδή η έννοια του “μορίου” που σημαίνει ότι η γκάιντα κουρδίζεται όχι μόνο με τη ρύθμιση του καμουσιού αλλά και με την διεύρυνση η σύγκλειση των οπών. Η γκάιντα έχει έκταση μίας οκτάβας, και μπορούμε να παίξουμε σε αυτή τις εξής κλίμακες: Μινόρε, Ματζόρε, Χιτζάζ, Ουσάκ (πιο σπάνια χρήση), και Πεντατονική.Τον τόνο της η κάθε γκάιντα τον παίρνει από την νότα που προκύπτει εάν κλείσουμε τις πρώτες 3 μπροστινές και την οπίσθια οπή. Οι Βούλγαροι μουσικοί, κατά το ορθότερον, αντιστοιχίζουν τον τόνο της γκάιντας στην νότα που προκύπτει εάν κλείσουν τις 7 μπροστινές και την οπίσθια οπή. Αντιστοιχούν δύο τονικότητες ανά γκαϊντανίτσα. Η μία τονικότητα προκύπτει από την δακτυλοθεσία που θέτει το κούρδισμα (πρώτες 3 πρόσθιες και η οπίσθια οπή κλειστές) ενώ η άλλη προκύπτει εάν κλείσουμε τις πρώτες 6 πρόσθιες και την οπίσθια οπή. Π.χ. σε μια ΡΕ γκαϊντανίτσα (πρώτες 3 πρόσθιες και η οπίσθια οπή κλειστές)έχουμε μισή οκτάβα ΡΕ κλιμάκων, και μία ολόκληρη οκτάβα ΛΑ κλίμακας (πρώτες 6 πρόσθιες και οπίσθια οπή κλειστές).
Η γκάιντα που παίζεται στον Ελλαδικό χώρο δεν είναι ίδια σε όλες τις περιοχές. Διακρίνουμε τη θρακιώτικη γκάιντα, κυρίως αυτή του βόρειου Έβρου. Την γκάιντα της Δράμας στα χωριά Καληβρύση και Βώλακας που είναι πιο πρίμα από την αντίστοιχη της Θράκης. Την γκάιντα των Πιερίων στην Κατερίνη. Στα νησιά των Κυκλάδων συναντάμε την τσαμπούνα, ενώ στην Κρήτη την ασκομαντούρα οι οποίες ανήκουν στην οικογένεια του άσκαυλου όπως και η γκάιντα.
Οι διάφορες παραλλαγές της γκάιντας συναντώνται σε:
- Αζερμπαϊτζάν (τουλούκ),
- Αίγυπτος (ζούκρα και μεζουέντ),
- Αλγερία (γκάιτα),
- Αρμενία (παρκαπζούκ),
- Αυστρία (μποκ),
- Βουλγαρία (γκάιντα),
- Γαλλία (μουσέτ ντε κουρ, μπινιού, βουεζέ, καμπέτ, τσαμπρέτ, μποντεγά, κραμπά, μποχά, μουσέτ μπρεσανέ, κορνεμούς ντου Τσεντρέ, τσαμπρέτ πουατεβινί, καραμουζά, μουσετέ μπετσονέτ, μπουσίν και λιρ),
- Γερμανία (ντούντελσακ, χιούμελτσεν και ντούντι),
- Γεωργία (γκούντα, τουλούμ, ζιμπόνα, ντανκίγιο, γκουνταστβίρι και σιβίρ),
- Ελβετία (Σβάισα σάκφαϊφα),
- Ελλάδα (τσαμπούνα, ασκομπαντούρα, τουλούμι, γκάιντα, πίπιζα και αγγείο)
- Εσθονία (τόρουπιλλ),
- Ηνωμένο Βασίλειο (Γκρέιτ Χάιλαντ μπάγκπαϊπ, Νορθούμπριαν σμόλπαϊπ, μπόρντερ πάιπ, Σκότις σμόλπαϊπ, Κόρνις μπάγκπαϊπ, Ουέλς πάιπ, πάστοραλ πάιπ, Ίνγκλις πάιπ και Ζέτλαντ πάιπ),
- Ιράν (νεΐ-ανμπάν),
- Ιρλανδία (Ουίλιαν πάιπ, Γκρέιτ Άιρις γουόρπαϊπ, πάστοραλ πάιπ και Μπράιαν Μπόρου μπάγκπαϊπ),
- Ισπανία (γκάιτα και χερεμία),
- Ιταλία (ζαμπόνα, πίβα, μιούζα, μπακέτ),
- Κουβέιτ (χαμπάν),
- Κροατία (ντίπλε και σούρλε),
- Λεττονία (ντούντας),
- Λιβύη (ζόκρα),
- Λιθουανία (λαμπάρονο ντούντα),
- Μάλτα (ζακ και κράινα),
- Μπαχρέϊν (τζίρμπα),
- Ολλανδία (ντοεντέλζακ και μουτσόζα),
- Ουγγαρία (ντούντα),
- Ουκρανία (βολίνκα),
- Πολωνία (ντούντα, γκάιντου και κοζά),
- Πορτογαλία (γκάιτα),
- Ρουμανία (τσιμπόι),
- Ρωσσία (μιχ, σαχρμπ, βολίνκα και σάπαρ),
- Σερβία (γκάιντε, ντίπλε και ζούρλε),
- Σλοβακία (γκάιντου),
- Σλοβενία (ντούντε),
- Σουηδία (σάκπιπα),
- Τουρκία (τουλούμ και γκάιντα),
- Τσεχία (μποκ),
- Τυνησία (μεζουέντ),
- Φινλανδία (σακκιπίλλι).
Πηγή: Βικιπαίδεια
Φραγκίσκος Τζιωτάκης | Ο μουσικός πρεσβευτής της Κύθνου
Γέννημα θρέμμα της μικρής και άγονης Κύθνου, μα τόσο γόνιμης στη μουσικής παράδοση και τους οργανοπαίκτες της. Ένας από αυτούς και ο Φραγκίσκος Τζιωτάκης, ο μπαρμπα-Φράγκος, όπως τον λέμε στο νησί. Είχε την καλή τύχη να έχει πατέρα μουσικό, τον περίφημο μπαρμπα-Κωστάκη, τον μυλωνά και βιολιτζή. Ο πατέρας του «έπαιζε γλυκό βιολί», για να χρησιμοποιήσω ακριβώς τον λόγο όπως μου τον είπαν οι παλιοί συμπατριώτες.
Εκεί, στο μύλο, έπαιζε το βιολί ο πατέρας του. Και ο Φραγκίσκος, παιδί τότε, στεκόταν έξω από τον ανεμόμυλο, στο μικρό παραθύρι, κρυφακούγοντας τον ήχο του γλυκόλαλου βιολιού. “Άρπαζε” τα ακούσματα, κι έπειτα, στα κρυφά, έπαιζε τους σκοπούς και τα τραγούδια του πατέρα, τα παλιά τραγούδια του νησιού. Και λέω «κρυφά», γιατί ο μπαρμπα-Φραγκίσκος είναι αυτοδίδακτος, αν και από πατέρα μουσικό. Βιολί και τσαμπούνα αλλά και τραγούδι είναι όλη του η ζωή. Μετά τον πόλεμο, εκεί στα χρόνια τα φτωχά και στερημένα, ο μπαρμπα-Φραγκίσκος βρέθηκε μαζί με άλλα Θερμιωτόπουλα στην Αθήνα. Έπρεπε να δουλέψουν, αφού το φτωχό νησί δεν μπορούσε να ζήσει τα παιδιά του. Ευλογημένος άνεμος έφερε τον Φραγκίσκο στον Σίμωνα Καρά. Και από τότε ακολούθησαν δεκάδες ηχογραφημένες καταγραφές στη ραδιοφωνία κι έπειτα στην τηλεόραση. Συμμετοχές σε δίσκους αλλά και παραστάσεις της Δόρας Στράτου και άλλων.
Ο κόσμος του παραδοσιακού τραγουδιού γνώρισε τη μουσική της Κύθνου κυρίως από τον Φραγκίσκο Τζιωτάκη. Και αυτό είναι η μεγαλύτερη προσφορά του στο νησί αλλά και στη διάδοση της εθνικής μας μουσικής ευρύτερα. Ο μπαρμπα-Φραγκίσκος πρεσβεύει μουσικά το νησί μας. Είναι μια γνήσια και αυθεντική μορφή της μουσικής μας παράδοσης.
Κείμενο του φιλολόγου και συγγραφέα Γιώργη Βενετούλια, στο ένθετο του ψηφιακού δίσκου: Φραγκίσκος Τζιωτάκης (βιολί, τσαμπούνα, τραγούδι) – Γιώργος Παπαϊωάννου (λαούτο),
Κάμετε τόπο στο χορό, Μουσικές από την Κύθνο, Ελλοπία 2012.
Οι εγγραφές γίνονται από Δευτέρα έως Παρασκευή, 5-9 μ.μ. στην έδρα του Ωδείου (Έρσης 9 και Πουλχερίας, Λόφος του Στρέφη), ή τηλεφωνικώς τις ίδιες ημέρες και ώρες.
Πληροφορίες:
Έκπτωση 15% στα δίδακτρα του ομαδικού μαθήματος για παιδιά, για 2 αδέλφια κάτω των 18 ετών, και δωρεάν το τρίτο και τα επόμενα.
Ομαδικά μαθήματα στην Βυζαντινή Μουσική και στα παραδοσιακά όργανα με πολύ χαμηλό κόστος.
Παιδικά μαθήματα οργάνων μόνο με 60€ το μήνα.
210 82 37 447 | Δευτέρα – Παρασκευή, 5-9 μ.μ.
