Χοροί και τραγούδια από το χωριό Μηλέα [Σκλήβα] Ολυμπίας νομού Ηλείας.

– Μνήμη Σίμωνος Ι. Καρά –
(Λέπρεον [Στροβίτσι] Ηλείας, 3.6.1903 – Αθήνα, 26.1.1999)

Εισήγηση – Διδασκαλία: Κωνσταντίνος Ηλ. Τζανέτος

Καθηγητής Φυσικής Αγωγής, Διευθυντής Γυμνασίου Ζαχάρως Ηλείας, Ερευνητής & Δάσκαλος Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών.

Ἦρθαν τὰ λαμπροκύριακα, Χριστέ μου Χριστέ μου,
Χριστέ κιʼ ἀληθινέ μου, ἦρθαν τὰ λαμπρογιόρτια. […]

“Μέ τῂς γιορταίς καί ἡμέραις τοῦ Πάσχα συνδέονται διάφορα πατροπαράδοτα ἔθιμα καί παραδόσεις τοῦ λαοῦ μας.

Μιά ἀπʼ αὐτές εἶναι καί τό Πασχαλινό ἐαρινό ἔθιμο τοῦ χοροῦ τῆς βροχῆς, τῆς τόσον ἀπαραιτήτου κατά τήν ἀπό τέλους Μαρτίου μέχρι τῶν ἀρχῶν Μαΐου περίοδον, γιά ʼνα ψωμώσουν καί ʼνα γεμίσουν τά σιτηρά, τό ψωμί καί ἡ ζωή τοῦ λαοῦ μας. Τό ἔθιμο εἶναι πανελλήνιο σχεδόν.

Ἔχουμε μιλήσει ἄλλοτε γιά τά λαμπροκύριακα ʼπου ἐχορεύοντο ʼςτά χωριά τῆς ἐπαρχίας Φαναρίου ἢ Ολυμπίας, ὅπως λέγεται τώρα. […]

Μαζεύονται τό Πάσχα ἀνήμερα ἢ τή δεύτερη ʼμέρα ὅλο τό χωριό γύρω ἀπό τήν Εκκλησία, τό καθολικό τους, καί ἐκεῖ χειροπιασμένοι γέροι, γρῃές, ἄντρες, γυναῖκες, ἀγόρια καί κορίτσια, μέχρι καί τῶν μικρῶν παιδιῶν, χορεύουν τοῦτον τόν ἱερατικόν καί θρησκευτικό χορό, παρακαλώντας τόν ἀναστάντα Κύριο, τό Χριστό καί ἀληθινό μας, ʼνα εὐσπλαγχνισθῇ τό πλάσμα Του καί ʼνα ρίξῃ δροσιά ʼςτή γῆ τήν διψασμένη”.

[Σίμων Ἰ. Καράς, 1958]

Πολύτιμα στοιχεία της μωραΐτικης μουσικο-ποιητικής και χορευτικής παράδοσης, από τον γενέθλιο τόπο του αειμνήστου Δασκάλου της Εθνικής μας Μουσικής, Σίμωνος Ι. Καρά, την επαρχία Ολυμπίας (τέως Φαναρίου) του νομού Ηλείας, θα μας δώσει ο εκπαιδευτικός Κωνσταντίνος Ηλ. Τζανέτος, μέσα από την επιτόπια λαογραφική έρευνά του, την οποία έχει ξεκινήσει από το έτος 1984, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το χωριό Μηλέα [Σκλήβα] δήμου Ζαχάρως, επαρχίας Ολυμπίας, νομού Ηλείας.

ΧΟΡΟΙ

• Οι σουρτοί (συρτοί, 4σημοι ή 7σημοι) με ποικίλες τοπικές παραλλαγές («Που πας, ρε μέρμηγκα καημένε…» (Ο μέρμηγκας), «Θέλ’τε ν’ ακούσ’τε ψέματα…» κ.ά.),
• ο απηδητός (τσάμικος ή κλέφτικος), ο πασχαλιάτικος τελετουργικός χορός «Σήμερα Λαμπροκύριακα, Χριστέ κι Αληθινέ μου…»,
• οι διπλοί χοροί, εξάσημοι που εναλλάσσονται σε τετράσημους ή επτάσημους («Τρίτη, Τετάρτη χλιβερή…» (Ο Τάγκαλος), «Ο Γιάννης ο Μαραθιανός…»),
• τα σέρβικα (χοροί τύπου «στα τρία») («Στο δεντρί της Μανουσιάς…» (Η γριά), «Όσες κοπέλες είστε εδώ…», «Ένα πουλάκι ξέψυχο…»),
• οι μιμικοί χοροί, κυρίως της περιόδου των Απόκρεω («Πέρασα από τη Χαριά…» (Τα κουκιά), «Πώς το τρίβουν το πιπέρι…»)
• οι διάφοροι ιδιωματικοί χοροί των κοινών διασκεδάσεων («Στου παπά τα παραθύρια…» (Τα ποτήρια), «Εγώ θα πάω στην Κάλυμνο…»),

είναι μόνο μερικά αντιπροσωπευτικά δείγματα της πλούσιας και πολύμορφης Ηλειακής μουσικοχορευτικής παράδοσης, που θα μας παρουσιάσει ο Κωνσταντίνος Ηλ. Τζανέτος, ένας σεμνός και ακάματος εργάτης της λαϊκής πολιστικής μας κληρονομιάς.

Για τα τραγούδια και τους χορούς της Πελοποννήσου, ο Σίμων Καράς γράφει:

“Τά μοραΐτκα τραγούδια διακρίνονται σέ καθιστικά ἢ «τραγούδια τῆς τάβλας», ἀργά καί ἐλεύθερα, συνήθως, ἐξ ἀπόψεως ἀγωγής χρόνου –τραγούδια ʼπου κυριαρχοῦν σέ κάθε συνεστίαση γάμου, γιορτῆς, πανηγυριοῦ καί τά ὅμοια–, σέ χορευτικά διαφόρων ῥυθμῶν καί χορῶν, σέ τραγούδια τοῦ δρόμου ἢ «πατινάδες» καί ἄλλα τοῦ γάμου, τοῦ θέρου, τοῦ τρύγου, πασχαλινά, κάλαντα καί ἄλλα.

Ἡ Πελοπόννησος εἶναι χώρα μέ μακρά ἱστορική παράδοση. Ἔχουν γίνει ἐδῶ πολεμικά γεγονότα ἱστορικῆς σημασίας· γιʼ αὐτό καί τήν πρώτη θέση ἔχουν τά τραγούδια τά ἱστορικά καί ἡρωϊκά. Γεγονότα ὄχι μόνο κατά τήν ἀρχαία ἀλλά καί τή μεσαιωνική καί τή νεωτέρα ἐποχή.

Τραγούδια τῶν διαφόρων περιστατικῶν τοῦ ἀνθρωπίνου βίου εἶναι τό ποιητικό περιεχόμενο τῶν μοραΐτικων τραγουδιών. Ὁ ἀνθρώπινος μόχθος, ἡ γυναικεία ἐμμορφιά, ὁ ἔρωτας καί ἡ ἀγάπη, ὁ γάμος, ἡ ξενητειά, ἡ φυλακή, ἡ λεβεντιά καί ἡ ἀντρειωσύνη, ἡ λευτεριά καί οἱ ἀγῶνες τῆς Φυλῆς μας, ἡ θάλασσα μέ τίς φουρτοῦνες καί τά βάσανά της, ἡ ὄμορφη ἑλληνική φύσις μέ τίς πέρδικες, τ’ ἀηδόνια καί τά χελιδόνια […].

Ὅσον δ’ ἀφορά τούς ῥυθμούς καί τούς χορούς, στήν πρώτη σειρά ἔρχονται οἱ καλαματιανοί ῥυθμοί τῶν 7 χρόνων· φυσικά καί οἱ χοροί, ’που ἔχουν ἤδη γίνει πανελλήνιοι, γιά ν’ ἀκολουθήσουν, σέ δακτυλικούς πόδες τῶν 4 χρόνων οἱ «τσακιχτοί» ἢ «ταρναριστοί» συρτοί, ἡ πειό γρήγορος ὀρχηστική ἔκφρασις τῶν Πελοποννησίων. Ἔρχονται κατόπιν οἱ λεβέντικοι τσάμικοι ἢ «πηδηχτοί» […].

Ὡς πρός τά μουσικά ὄργανα, τά πιό γηγενῆ καί λαϊκά ἦσαν καί εἶναι σέ μερικά μέρη ἀκόμη οἱ φλογέρες (ξύλινες ἢ καλαμένιες) καί οἱ μονοκόμματοι σκαλιστοί ταμπουράδες. Μ’ αυτά τραγουδοῦσε καί χόρευεν ἡ κλεφτουριά· μ’ αὐτά καί μέ τό στόμα τραγουδοῦσαν καί χόρευαν στά χωριά, ἐλλείψει ἄλλων μουσικῶν ὀργάνων. Ἦσαν καί οἱ πίπιζες ἢ καραμοῦζες μέ τά τούμπανα ʼπου διατηροῦνται καί τώρα εἰς τά ὀρεινά. Ἔρχονται ἔπειτα τά συνήθη ὄργανα τῆς λαϊκῆς μας συναυλίας: τά βιολιά, τά κλαρίνα, τά σαντούρια καί τά λαοῦτα· ἀκόμα καί ἡ λύρα […].

Ἡ πλούσια μουσική παράδοσις τοῦ παρελθόντος, ʼπου ζῇ ἀκόμη εἰς τό στόμα τῶν γεροντοτέρων, τείνει νʼ ἀφανισθῇ ἀπό τά ἔξω ἀπό κάθε ἑλληνική παράδοση μουσικά ἐρεθίσματα τῆς Ἀθήνας, τῶν Ραδιοφώνων καί τῶν Φωνογραφικῶν Ἑταιρειῶν. Τά πάντα λές κιʼ ἔχουν συνομωτήσει ʼνα μᾶς ἀλλάξουν τόν χαρακτῆρα τόν ποιητικό καί μουσικό· ἕνα ἀπό τά βασικά γνωρίσματα τῆς Φυλῆς μας”.

[Σίμων Ἰ. Καράς, 1976]

ΖΩΝΤΑΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Μαζί με τον εισηγητής μας Κωνσταντίνο Ηλ. Τζανέτο θα ταξιδέψουν από την Ηλεία, ειδικά για το σεμινάριό μας, δύο αξιόπιστοι εκφραστές του παλαιού μουσικού ύφους της περιοχής, με βιωματική γνώση του αντικειμένου που υπηρετούν, ο Φώτης Ηλ. Τζανέτος (κλαρίνο) – αδελφός του εισηγητής μας – Καθηγητής Φυσικής Αγωγής στο Μουσικό Σχολείο Βαρθολομιού Ηλείας και ο Δημήτρης Χασομέρης (τραγούδι), αγρότης από το χωριό Γρύλλος [Μούντριζα], δήμου Ανδρίτσαινας – Κρεστένων (πρώην Σκιλλούντος), νομού Ηλείας.

Καλεσμένοι μας, επίσης, παλιοί και νέοι μουσικοί συνεργάτες του ΚΕΠΕΜ, μια μεγάλη παρέα φίλων, με μωραΐτικη –κυρίως– καταγωγή, οι οποίοι με τη συστηματική μελέτη και την –πάντα– σοβαρή προετοιμασία τους, συμβάλουν στη διατήρηση και τη συνέχιση της μουσικής παραδοσιακής δημιουργίας, τιμώντας, με ειλικρινή σεβασμό, την ιερή μνήμη του «Δασκάλου» Σίμωνος Καρά.

Ο Νέστορας Μάτσας, στο βιβλίο του «Το δισάκι του ασκητή» (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήναι 1978), γράφει:

Σίμων Καρᾶς, ὁ ἀπροσκύνητος

Λάλησε τό κλαρίνο καί τραγούδησαν οἱ πίπιζες. Κελάηδησε ἡ φλογέρα καί βαρέσαν τά ταμποῦρλα. Στέναξαν τά σαντούρια καί ἐρωτοχτυπῆθηκαν τά λυράκια. Τέτοια σύναξη τῶν δημοτικῶν μας ὀργάνων δέν μποροῦσε νά γίνει οὔτε στό Παναθηναϊκό Στάδιο. Ὅπως δέν μποροῦσε νά γίνει τέτοια ἐπίδειξη τῶν ἐθνικῶν μας χορῶν, ὄχι ἀπό ἐπαγγελματικά συγκροτήματα τῆς φωτιᾶς μέ Ρουμελιῶτες ἀπό τή… Φωκίωνος Νέγρη καί Κρητικούς ἀπό τό… Κολωνάκι, ἀλλά ἀπό χορευτές πού θά τό ἔλεγε ἡ καρδιά τους καί θά βαστοῦσαν τά πόδια τους. Αὐτά «συνέβησαν» σέ μιά γιορτή τῆς Ρωμιοσύνης στό Κάστρο τοῦ Καρᾶ!

Ψηλά στοῦ Στρέφη, σʼ ἕναν ξεκομμένο βράχο […], ὑπάρχει ἕνα παράξενο… ψηλόλιγνο σπίτι, σάν τούς παλιούς μανιάτικους πύργους. […] Ἐκεῖ, λοιπόν, κοντά στό Θεό καί μακριά ἀπό τούς ἀνθρώπους μένει ἕνας «Καπετάνιος». Ἀληθινός Καπετάνιος, πού δέ σηκώνει δεύτερη λέξη, ὅταν πᾶς νά τοῦ θίξεις τά ἅγια καί τά ἱερά τῆς Ρωμιοσύνης, πού εἶναι γιʼ αὐτόν ἡ δημοτική μας μουσική καί οἱ ἐθνικοί μας χοροί.

Τιμημένος σέ διεθνή κλίμακα, αὐθεντία στά θέματα τῆς δημοτικῆς μας μουσικῆς, μέ τεράστιας σημασίας συγγραφικό καί συλεκτικό ἔργο, εἶναι – ὅπως συμβαίνει μέ ὅλες τίς πραγματικές ἀξίες – οὐσιαστικά ἄγνωστος στόν τόπο μας. […]

Μέ αὐτή ὅμως τήν ἀναρχία στήν ἀξιολόγηση τῶν ἀξιῶν πῶς νά δοῦμε προκοπά καί πῶς νά μήν ἀηδιάζουν οἱ νέοι μας μέ τίς προκάτ φόρμουλες τοῦ χυδαίου κατεστημένου;

Ὁ ἀσκητής τοῦ Καστρόπυργου τοῦ Στρέφη εἶναι μακράν ὅλων αὐτῶν. Δέν τόν ἐνδιαφέρει ἡ δημοσιότητα, δέν τόν ἀπασχολεῖ ἡ ἀναγνώριση. […] Δέ δίνει δεκάρα γιά τήν προβολή του. Τόν φτάνει πού τόν ξέρουν, τόν ἀγαποῦν καί τόν φωνάζουν «δάσκαλο» οἱ ἀληθινοί δημοτικοί μας μουσικοί σʼ ὅλη την Ἑλλάδα. […] Τόν περισσότερο καιρό ζεῖ μαζί τους. Τοῦ τραγουδᾶν καί τοῦ παίζουν κι αὐτός καταγράφει ὑπομονετικά. Δέν ὑπάρχει χωριό, δέν ὑπάρχει νησί πού νά μήν ἔχει ἐπιστημονικά καταγράψει τή μουσική του ὁ Καρᾶς.

Στόν ἀπόρθητο ἀπό τούς βαρβάρους καιρούς μας καί τούς νέους τρόπους ζωῆς πύργο του, στοῦ Στρέφη, ὑπάρχει ἕνας ἀνεκτίμητος ἐθνικός θυσαυρός: περισσότερο ἀπό 30.000 αὐθεντικά δημοτικά μας τραγούδια μέ θαυμαστό τρόπο ταξινομημένα. Ὑπάρχει δηλαδή ὁλόκληρη ἡ μουσική μας παράδοση. Κι ἀκόμη ὑπάρχουν βυζαντινοί ὕμνοι, λειτουργίες καί ψαλμοί σέ βυζαντινή μουσική γραφή, πού ἐλάχιστοι τήν ξέρουν πιά. […]

Ὁ Σ. Καρᾶς – ὅπως ὅλοι οἱ ἀληθινά μεγάλοι πού δέν συμβιβάζονται – εἶναι ἀπόλυτος. Ἐπιτίθεται μέ δριμύτητα ἐναντίων ὅλων – Πολιτείας, Σχολείων, Μέσων Ἐνημέρωσης – πού δολοφονοῦν ἐν ψυχρῷ τόν τόπο μας καί τήν παράδοσή του.

– Φραγκιά καταντήσαμε! Κι ἄσχημη Φραγκιά. […]

Ὁ ἰδιότυπος ἀσκητής, μακράν καθώς εἶναι τοῦ κόσμου τούτου, μακράν τῶν ἀγοραίων συναλλαγών καί τῆς καθημερινῆς φθορᾶς, στό ἀσκητήριό του, κρατᾶ ἄσβηστη τή φωτιά τήν ἱερή, μʼ ἕνα ἀλύγιστο πεῖσμα πού προκαλεῖ δέος καί κατάπληξη. […]

Ἁπλός, σοφός καί ἀπόλυτος, ὁ Σ. Καρᾶς εἶναι ἕνας ἀπό τούς μετρημένους πιά δάσκαλους τῆς Ρωμιοσύνης!

Κλείνοντας, με το σεμινάριο αυτό, ο 2ος κύκλος της εκπαιδευτικής περιόδου 2016-2017 – της 5ης κατά σειρά και συμπληρώνοντας 56 σεμινάρια ελληνικών παραδοσιακών χορών στο ΚΕΠΕΜ – σας περιμένουμε όλους, μʼ ένα ποτήρι κρασί, από τα φημισμένα πελοποννησιακά κρασιά της Ζαχάρως, για να ευχηθούμε:

«…πάλε καλές αντάμωσες, πάλε νʼ ανταμωθούμε…»!

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΙΣΗΓΗΤΟΥ